Gedachten zijn vrij. Zij ontglippen (meestal) aan de waarneming van de omstanders. Gelukkig kunnen wij wel gedachten uitwisselen met behulp van tekens die dragers zijn van betekenis. De tekens zelf zeggen niets; de inhoud wordt verstaan door hen die de betekenis kennen. Dit onderscheid tussen het teken en de betekenis is van groot belang; uit de verwarring van die twee zijn veel misverstanden voortgekomen.
Een veelgebruikt teken als voertuig van communicatie is de gesproken of geschreven taal.
Met woorden verstaan twee mensen elkaar, mits ze allebei dezelfde betekenis aan die woorden geven. Zo nee, dan is er een misverstand (1). Gaat het over concrete zaken zoals een boom of een stoel, dan is de betekenis meestal wel duidelijk; komen er meer abstracte dingen ter sprake, dan staat niet bij voorbaat vast dat spreker en hoorder in een woord dezelfde betekenis verstaan. Nog moeilijke wordt het als we praten over spirituele thema's en daarbij het kerkelijk jargon gebruiken. De kans is groot dat de hoorder zich een ander beeld vormt dan de spreker bedoelde. Alweer een bron van misverstand (2); er bestaan vele voorbeelden van.
Mooie tekens met een betekenis zijn de verhalen die de mensen elkaar vertellen. Elk volk heeft zo zijn heldenstories die vertellen hoe dapper de voorouders waren. Het is niet eens belangrijk of de verhalen historisch zijn; als je maar niet twijfelt aan de dapperheid blijven wij het verhaal voor waar vertellen, want de betekenis is wáár.
Toen in een ver verleden in het diersoort Mens iets van zelfreflectie ontwaakte en mensen zich bewust werden van de omringende wereld, zullen zij er weinig van begrepen hebben. Er was regelmaat die zekerheid bood: dag en nacht, zomer en winter, en er was chaos: mislukte oogst, ziekte, ongeval en dood. Om er iets van te begrijpen hebben de mensen herkenbare tekens bedacht die aan de onbegrepen dingen betekenis gaven. De sterrenhemel werd een koepel, de aarde een vruchtdragende moeder, de zon een macht die andere machten te boven ging. In de loop van vele eeuwen zijn aldus de verhalen ontstaan die de strekking hadden, betekenis te geven aan dingen die zonder die verhalen onbegrijpelijk zijn. Ook de menselijke ervaringen van liefde of haat, moed, angst, trouw, vreugde of verdriet hebben talloze verhalen opgeleverd. De goede en kwade kansen werden in handen gelegd van geesten en demonen. Zo werden de goden geboren en met hen een hele mythologie, die zich in de loop van de eeuwen steeds uitbreidde en verfijnde. Gaandeweg werden aan de goden alle onbegrepen dingen toegeschreven: het ontstaan van de wereld en van het leven, vruchtbaarheid en dood, voorspoed en rampen, het lot van de mensen als volk of als individu; de thema’s zijn onbegrensd.
Het was de tijd dat de overdracht van ideeën vooral mondeling gebeurde; de verhalen konden worden onthouden en gaven concrete vorm aan abstracte gedachten. Ze wortelden meestal in de eigen leefwereld van de mensen en waren vaak duurzamer dan die leefwereld, die immers voortdurend verandert. Zo kon het gebeuren dat de beelden die in de verhalen worden gehanteerd na een tijd niet meer begrepen worden. Vooral de verhalen met een religieuze betekenis kunnen hardnekkig zijn en de wereld van hun ontstaan overleven. Ook hierdoor zijn veel misverstanden (3) ontstaan. Een enkel voorbeeld van wat ik bedoel: ooit hebben volgelingen van Jezus na zijn dood begrepen dat die dood niet het einde was. Zij hebben dat uitgedrukt met een beeld dat in hun tijd begrepen werd: het verhaal van de verrijzenis. Die taal wordt nu niet meer begrepen maar het verhaal leeft nog steeds. Wij weten er eigenlijk geen raad mee.
Als verhalen méér werden dan dragers van een betekenis, kon het gebeuren dat die betekenis verdween achter het verhaal. Het verhaal werd zelf de betekenis: werd gezien als een weergave van feiten, als informatie over een gang van zaken. Mythen werden verstaan als geschiedenis. Hier zijn zeer veel misverstanden (4) uit voortgekomen die tot op de dag van vandaag voortleven. Bijbelverhalen en theologische bespiegelingen zijn ons als feitelijkheden voorgehouden, terwijl het niet meer zijn dan voorstellingen, ver-beelding van dingen die moeilijk te beschrijven zijn of waar we gewoon niets van weten. Men kan zich met behulp van de beelden een voorstelling maken van de werkelijkheid, maar die is niet aan de verhalen verbonden: is niet aan de tekens geketend. Zoekend naar de werkelijkheid achter het verhaal moeten we de ketens breken, de tekens achter ons laten en een omschrijving van de werkelijkheid vinden die voor ons bevattelijk is. Soms kunnen we dankbaar gebruik maken van wat al vóór ons is bedacht, soms kàn dat niet omdat die voorbedachte beelden niet meer passen in het cultuurbeeld van onze tijd. En dat is met veel bestaande beelden het geval; misschien is dit wel dé grote oorzaak van de huidige massale geloofsafval.
Moeten we dan maar de verhalen achter ons laten, de bijbel en de geloofsinhoud "ontmythologiseren"? Nee, zeker niet ! De verhalen zijn ons maar al te goed bekend en ze zijn dragers van rijke gedachten. We moeten alleen het misverstand uit de weg ruimen, dat ze een beschrijving geven van een (al dan niet historische) werkelijkheid, als waren het krantenreportages waar wij in onze cultuur aan gewend zijn. Elk verhaal zou vertaald moeten worden in denkcategorieën van onze tijd, en dat zou telkens opnieuw moeten gebeuren. Een duurzame taak voor de predikanten, de theologen en de auteurs van instructieve boeken
Dat wij ons losmaken van de voorstelling van zaken die ons door de kerk en de traditie worden aangereikt, wil niet zeggen (want dat zou het ergste misverstand zijn!), dat wij die zaken zelf ontkennen. We kunnen in God geloven, ook als het beeld dat wij van hem hadden voor ons onbruikbaar geworden is. We blijven ethische normen handhaven, ook als wij geen zicht meer hebben op een god met ge- en verboden, noch uitzicht op een hiernamaals met loon of straf. Het mensenleven blijft rijk en zinvol, ook als we het vermoeden hebben dat het met de dood definitief is afgelopen. De motieven zullen alleen nieuw geformuleerd moeten worden, misschien ook wel weer in beelden en tekens, die op hun beurt maar tijdelijk van betekenis zullen zijn.